Ο  σημαντικότερος εκπρόσωπος της λογοτεχνικής σχολής του νατουραλισμού και κορυφαίος παράγοντας της ανάπτυξης του θεατρικού νατουραλισμού. Υποψήφιος για Βραβείο Νόμπελ Λογοτεχνίας το 1901 και το 1902 και άσκησε τεράστια κοινωνική επιρροή με το έργο και τις παρεμβάσεις του.

Ο ρόλος του είναι αναμφίβολα καταλυτικός στην πολιτική φιλελευθεροποίηση της Γαλλίας και στην απαλλαγή του στρατιωτικού αξιωματικού Άλφρεντ Ντρέιφους-ο οποίος κατηγορήθηκε και καταδικάστηκε άδικα για κατασκοπεία-. Αυτό συνοψίζεται στη διάσημη ανοιχτή επιστολή του με τίτλο "Κατηγορώ".

Στις 22 Δεκεμβρίου του 1894, ξεκινά η Δίκη Ντρέιφους, στην οποία ο Γαλλοεβραίος αξιωματικός του πυροβολικού Άλφρεντ Ντρέιφους κατηγορείται −αδίκως όπως θα αποδειχθεί− για προδοσία. Ο Εμίλ Ζολά τον υπερασπίστηκε με το γνωστό κείμενό του «Κατηγορώ».

Τα τελευταία χρόνια της ζωής του - από το 1898 και ύστερα - ασχολείται με πάθος με την πολύκροτη δικαστική υπόθεση Ντρέιφους, η οποία συνταράσσει ιδιαίτερα την κοινωνία της Γαλλίας. Στο μανιφέστο που δημοσιεύει στις 13 Ιανουαρίου του 1898. στην εφημερίδα " L`aurore" (Η Αυγή) του Παρισιού, με τίτλο "Κατηγορώ", υπερασπίζεται με ασύγκριτο θάρρος τον αθώο λοχαγό Ντρέυφους και αγωνίζεται καταβάλλοντας κάθε προσπάθεια για την απόδοση της δικαιοσύνης. Πρόκειται για μια δικαστική πλάνη που συντάραξε τη Γαλλία και χώρισε τη χώρα σε δύο στρατόπεδα. Αξίζει να σημειωθεί ότι η εφημερίδα γίνεται ανάρπαστη πουλώντας 300.000 αντίτυπα αντί των 30.000 που συνήθως πουλούσε.

Αυτή του η αντίδραση προκαλεί στη Γαλλία μεγάλο σάλο, με αποτέλεσμα να κατηγορηθεί και να καταδικαστεί με μεγάλο χρηματικό πρόστιμο και με ένα χρόνο φυλάκιση. Τελικά, γλιτώνει τη φυλακή δραπετεύοντας στην Αγγλία.

Τί γράφει όμως, ο Εμίλ Ζολά στο περίφημο "Κατηγορώ" που έμεινε στην ιστορία ως υπέρτατη πολιτική πράξη υπέρ της δικαιοσύνης;

Ο Ζολά κατηγόρησε το στρατό ότι συγκάλυψε τη λανθασμένη καταδίκη του εβραικής καταγωγής Γάλλου λοχαγού του πυροβολικού, Άλφρεντ Ντρέιφους, σε ισόβια κάθειρξη και αθώωσε τον Εστερχάζι με εντολή του Υπουργείου Στρατιωτικών.

Ο Ζολά κατηγορήθηκε για συκοφαντία.

Η υπόθεση οδηγήθηκε στο εφετείο παρά τις αντιδράσεις του Υπουργείου Στρατιωτικών. Δεν ήταν λίγες οι αναταραχές που ακολούθησαν ανάμεσα στους υποστηρικτές και τους πολέμιους του Ντρέιφους που οδήγησαν στην πτώση της κυβέρνησης. Τελικά, το 1906, ο Ντρέιφους καταφέρνει να σβήσει εντελώς τις αμφιβολίες για την αθωότητα του μετά από συνεχείς δικαστικές διαμάχες.

Το "Κατηγορώ" του Εμίλ Ζολά έχει μείνει στην ιστορία ως μία ανιδιοτελής πράξη συνοδευόμενη από ένα γενναίο κείμενο που την κρατάει ζωντανή...

Ακολουθεί το περίφημο "Κατηγορώ" του Εμίλ Ζολά...

"Κατηγορώ τον αντισυνταγματάρχη Πατύ ντε Κλαμ, γιατί υπήρξε ο σατανικός δράστης της δικαστικής πλάνης... Κατηγορώ τον στρατηγό Μερσιέ γιατί, το λιγότερο από πνευματική ανεπάρκεια, έγινε συνένοχος του μεγαλύτερου ανομήματος του αιώνα...Κατηγορώ τον στρατηγό Μπιγιό, γιατί είχε στα χέρια του αναμφισβήτητες αποδείξεις της αθωότητας του Ντρέιφους και τις έπνιξε... Κατηγορώ τον στρατηγό ντε Μπουαντέφρ και τον στρατηγό Γκονζ, γιατί υπήρξαν συνένοχοι του ίδιου εγκλήματος...Κατηγορώ τον στρατηγό ντε Πελλιέ και τον ταγματάρχη Ραβαρί, γιατί έκαμαν μια εγκληματική προανάκριση, με την πιο τερατώδη μεροληψία...Κατηγορώ τους τρεις γραφολόγους Μπελόμ, Βαρινιάρ και Γουάρ, γιατί συντάξανε ψεύτικες εκθέσεις απατεώνων...Κατηγορώ το υπουργείο Στρατιωτικών και το Επιτελείο, γιατί έκαμαν στις εφημερίδες ιδιαίτερα στην «Αστραπή» και στην «Ηχώ των Παρισίων», μια βδελυρή και απαράδεκτη εκστρατεία για να παραπλανήσουν τη κοινή γνώμη...Κατηγορώ, τέλος, το πρώτο Στρατοδικείο γιατί παραβίασε το δίκαιο..."

Πίνακας του Eντουάρ Μονέ που απεικονίζει τον φίλο του Εμίλ Ζολά.